5. W. Mirowski. Koncepcja Szkoły Chicagowskiej a koncepcja ekologii F. Zanieckiego, wszp gr 210

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Wþodzimierz Mirowski
Koncepcja szkoþy chicagowskiej a koncepcja
ekologii F. Znanieckiego
W
ýODZIMIERZ
M
IROWSKI
K
ONCEPCJA
S
ZKOýY
C
HICAGOWSKIEJ A
KONCEPCJA EKOLOGII
F.
Z
NANIECKIEGO
ńrdþo: Szkoþa chicagowska w socjologii. pod red. K. Wdz i K. Czekaja
Katowice Î Warszawa 1992
Strona | 178
Wþodzimierz Mirowski
Koncepcja szkoþy chicagowskiej a koncepcja
ekologii F. Znanieckiego
W okresie miħdzywojennym na gruncie socjologii polskiej chicagowska szkoþa
ekologiczna nie spotkaþa siħ ze szczeglnym zainteresowaniem, co zapewne wynikaþo
czħĻciowo z tego, Ňe zainteresowanie problematykĢ miejskĢ byþo ograniczone a socjologia
miasta stawiaþa w naszym kraju dopiero pierwsze kroki. Znacznie wiħcej uwagi poĻwiħcano
problematyce przeludnionej wsi, problemom migracji zarobkowych, kwestiom
narodowoĻciowym itp. Socjologowie zainteresowani zagadnieniami spoþecznymi miast i
urbanizacji, do ktrych naleŇeli F. Bujak, J.S. Bystroı, F.Znaniecki, S. Rychliıski, S. Ossowski
wspominali wprawdzie o niektrych obserwacjach i wynikach badaı prowadzonych przez tħ
szkoþħ, na ogþ jednak, stojĢc na gruncie orientacji humanistycznej krytycznie odnosili siħ do jej
gþwnych zaþoŇeı.
S. Rychliıski podkreĻlaþ z naciskiem, Ňe socjologia nic powinna spaĻę do rzħdu geografii
spoþecznej. Krytykowaþ leŇ socjologw amerykaıskich za to, Ňe:
á Èz wþaĻciwĢ sobie mechanistycznoĻciĢ ujħę i pragnieniem prostych wzorcw
(patterns) mieszajĢ niekiedy socjologiħ Ļrodowiska z geografiĢ miastaÑ
1
.
Powojenny rozwj polskiej socjologii a takŇe wzbogacenie zarwno problematyki, jak i
metodologii badaı z zakresu ekologii spoþecznej spowodowaþy Ňe na gruncie polskim zaczħto
poĻwiħcaę im wiħcej uwagi i podjħto takŇe tutaj tego typu badania.
2
W tym miejscu chciaþbym siħ zajĢę gþwnie oryginalnĢ w znacznej mierze koncepcjĢ
ekologii ludzkiej zaprezentowanĢ przez F. Znanieckiego, ktry nie podejmujĢc szczegþowej
dyskusji z zaþoŇeniami szkoþy chicagowskiej, uznaþ za stosowne wyraŇenie w tej kwestii
swojego teoretycznego stanowiska
3
. Nosiþ siħ rwnieŇ z zamiarem napisania na len temat
szerszej pracy jednakŇe nie udaþo mu siħ tego zrealizowaę.
***
W czasie, gdy Chicago School of Human Ecology Ļwiħciþa tryumfy w badaniach nad
miastami amerykaıskimi i nadawaþa ton badaniom w ramach socjologii miasta w szerokiej
skali miħdzynarodowej, w 1938 r. ukazaþo siħ w Polsce w czasopiĻmie naukowym Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny studium F. Znanieckiego pt. Socjologiczne podstawy
ekologii ludzkiej.
Chicagowska szkoþa ekologiczna, ktrej poczĢtkowo wytyczaþy kierunki i zakres
problematyki prace teoretyczne R.E. Parka, EW. Burgessa i R. McKenzie [1925] wyraŅnie
okreĻlaþa jako sferħ swoich zainteresowaı pþaszczyznħ biotycznĢ, ápodspoþecznĢ", zwiĢzanĢ z
zachowaniami siħ czþowieka jako organizmu biologicznego, nie osiĢgajĢcĢ poziomu zwiĢzkw
spoþecznych. Czynniki kulturalne byþy z zaþoŇenia wyþĢczone z badaı ekologicznych. W
studiowaniu organizacji Ňycia spoþeczeıstwa miejskiego operowano tu przestrzeniĢ w podziale
na strefy koncentryczne, roztaczajĢce siħ wokþ centralnego oĻrodka, zajmowano siħ strukturĢ
spoþeczno-demograficznĢ ludnoĻci zamieszkujĢcej w poszczeglnych rejonach. LudnoĻę ta
byþa klasyfikowana w pewnych jednostkach ekologicznych, ktre formowaþy siħ w toku
procesw ekologicznych, z ktrych najwaŇniejsze to procesy centralizacji aktywnoĻci spoþecznej
wspþzawodnictwa koncentracji, segregacji, inwazji i sukcesji.
Znaniecki doceniaþ inspirujĢcĢ rolħ koncepcji ekologicznej szkoþy chicagowskiej na
gruncie badaı nad miastami. JednakŇe jako humanista nie byþ usatysfakcjonowany wynikami
badaı nastawionych gþwnie na zjawiska materialne, demograficzne, ápodspoþeczneÑ,
oderwane od zagadnieı kultury i Ňycia duchowego. NiewĢtpliwie uznawaþ on za cenne
wþĢczenie do badaı nad spoþeczeıstwem kategorii przestrzennych, ale nie mgþ przy tym za-
1
Strona | 179
S. Rychliıski, áSocjologia miastaÑ, w: áPrzeglĢd socjologicznyÑ, 1935,1. III, z. 3-4.
2
MoŇna tu wspomnieę badania Z. Piro w Lublinie i Toruniu, badania W. Piotrowskiego w Lodzi i Piotrkowie i
in. Szersze omwienie tego zagadnienia moŇna znaleŅę w opracowaniu E. Kaltenberg-Kwiatkowskiej
áKoncepcje ekologii spoþecznej w socjologii polskiejÑ, w tomie pod red. Z. Piro áPrzestrzeı i spoþeczeıstwoÑ,
PWN, Warszawa 1982.
3
F. Znaniecki, áSocjologiczne podstawy ekologii ludzkiejÑ, w: áRuch Prawniczy, Ekonomiczny i
SocjologicznyÑ, Poznaı 1938, z. 1.
Wþodzimierz Mirowski
Koncepcja szkoþy chicagowskiej a koncepcja
ekologii F. Znanieckiego
akceptowaę tutaj poprzestania na fizykalnym pojħciu przestrzeni, z jej wymiernoĻciĢ i
podzielnoĻciĢ, z pominiħciem podstawowych kategorii humanistycznych takich jak znaczenie
przestrzeni dla jednostki czy grupy spoþecznej, dla stosunkw miħdzyludzkich, jak jej wartoĻę
spoþeczna. Wspomniana praca F. Znanieckiego miaþa na celu gþwnie zwrcenie uwagi na te
humanistyczne aspekty przestrzeni i naszkicowanie zaþoŇeı humanistycznych dla ekologii, aby
pogþħbię badania nad zachowaniami przestrzennymi jednostek i grup spoþecznych.
Omawiana praca F. Znanieckiego opublikowana tylko po polsku nic staþa siħ przedmiotem
uwagi w skali miħdzynarodowej, choę w tym samym czasie rozpoczynaþa siħ juŇ szersza
dyskusja nad zaþoŇeniami szkoþy ekologicznej w socjologii. Atakowano m.in. oderwanie
biologicznej, materialnej pþaszczyzny Ňycia spoþecznego od kulturalnej (1938), krytykowano
takŇe schematyczne ujħcie ástref naturalnych", nie pasujĢce do innych sytuacji niŇ w Chicago
4
.
Coraz silniej atakowano teŇ pomijanie czynnikw kultury w ujħciach ekologicznych.
Warto tu przypomnieę, Ňe w tym samym roku co omawiane studium F. Znanieckiego,
ukazaþa siħ praca L. Wirtha áUrbanism as a Way of LifeÑ, w ktrej zaproponowaþ on
rozrŇnienie materialnych i kulturalnych aspektw procesu urbanizacji oraz sposb ujħcia tych
drugich poprzez kategoriħ stylu Ňycia. Praca ta spotkaþa siħ z duŇym oddŅwiħkiem na Zachodzie
i uznano jĢ za ogromny krok naprzd w rozwoju socjologii miasta. Praca F. Znanieckiego
wnoszĢca niewĢtpliwie wiele do pogþħbienia ujħcia ekologicznego pozostaje tam do dziĻ
nieznana.
F. Znaniecki na samym wstħpie w omawianej tu pracy wyraziþ poglĢd, Ňe sprawy
przestrzennego rozmieszczenia ludzi i przestrzennej ich ruchliwoĻci mogĢ byę traktowane bĢdŅ
z punktu widzenia wiedzy przyrodniczej, bĢdŅ z punktu widzenia wiedzy kulturowej
(humanistycznej). W humanistycznym podejĻciu badacz kultury powinien dostrzegaę
przestrzeı ze wspþczynnikiem humanistycznym tj. áTak jak jest doĻwiadczana przez te
podmioty ludzkie, ktrych kulturħ bada". Ludzie nie doĻwiadczajĢ obiektywnej,
bezjakoĻciowej, nieograniczonej przestrzeni lecz rŇne áprzestrzenieÑ jakoĻciowe, ograniczone,
oceniane przez nich dodatnio lub ujemnie, lokalizowane w okreĻlonej stronie Ļwiata i w
okreĻlonym poþoŇeniu w stosunku do kaŇdej osoby, majĢce dla ludzi przewaŇnie okreĻlonĢ
wartoĻę. Znaniecki proponuje uŇywanie dla tych przestrzeni nazwy wartoĻci przestrzenne.
NaleŇĢ tu miejsca zajħte lub puste, wnħtrza, siedziby, okolice, oĻrodki, tereny ĻciĻle lub orien-
tacyjnie wymierzone, drogi, bezdroŇa itd. Te wartoĻci przestrzenne wystħpujĢ jako skþadniki
oglniejszego, nieprzestrzennego systemu wartoĻci, jak np. systemu religijnego (miejsca kultu),
systemu estetycznego (miejsca doznaı estetycznych), ekonomicznego, spoþecznego.
Grupy ludzkie majĢ w sferze swego dziaþania zbiorowego wartoĻci przestrzenne, ktre sĢ
traktowane jako áwþasnoĻęÑ tych grup, ich przedmiot wþadania. Paıstwo, na przykþad, posiada
swe terytorium objħte granicami, wþada teŇ takimi wartoĻciami przestrzennymi jak drogi, place
publiczne, gmachy itp. Dla narodu najcenniejszĢ wartoĻciĢ przestrzennĢ jest zamieszkiwany
kraj. Znaniecki przytacza tu sþowa roty: á...Nie rzucim ziemi skĢd nasz rd...Ñ, w ktrych
wyraŇa siħ przywiĢzanie narodu polskiego do swej ziemi. Grupy luŅniejsze, jak publicznoĻę w
teatrze, pasaŇerowie w przedziale kolejowym itp. posiadajĢ przejĻciowo swoje wartoĻci
przestrzenne. Te wartoĻci, ktre musi ujmowaę humanista nie dadzĢ siħ zsumowaę jako
fragmenty obiektywnej przestrzeni, jak to ma miejsce w ujħciach geograficznych, gdzie dajĢ siħ
one przedstawię na przykþad na mapie obok siebie.
Znaniecki podkreĻlaþ to z naciskiem majĢc na uwadze, jak wielkie znaczenie w ramach
badaı na gruncie ekologii spoþecznej odgrywaþo to ujħcie geograficzne przestrzeni, wydzielanie
Pomijanie czynnikw kulturalnych krytykowaþa M.A. Alihan w pracy áSocial EcologyÑ, New York University
Press, N.Y. 1938. PŅniej podnosiþ to rwnieŇ A.U. Holingshead w pracy áReexamination of Ecological
TheoryÑ,[w:] áSociology and Social ResearchÑ, January - February, 194S. OdmiennoĻę ukþadw strefowych w
innych miastach strefowych wykazywaþ W. Firey w pracy áLand use in Central BostonÑ, Harvard University
Press, Cambridge 1947.
Strona | 180
4
Wþodzimierz Mirowski
Koncepcja szkoþy chicagowskiej a koncepcja
ekologii F. Znanieckiego
stref, metody kartograficzne pozwalajĢce na þĢczenie pewnych struktur spoþecznych z
okreĻlonymi fragmentami przestrzeni geograficznej. Ten sposb ujħcia, te ápodstoþeczneÑ
kategorie uwaŇaþ on za niewystarczajĢce w ujħciach socjologicznych.
WartoĻci przestrzenne nie dajĢ siħ, jego zdaniem takŇe sprowadzię w caþoĻci do wartoĻci
ekonomicznych. Prawo czþowieka do obecnoĻci w pewnej przestrzeni jest rodzajem
uczestnictwa w wartoĻci przestrzennej i þĢczy siħ z rolĢ spoþecznĢ. Znaniecki nazwaþ to prawo
pozycjĢ ekologicznĢ. Wedþug niego takie nauki humanistyczne jak etnografia, historia,
socjologia zajmujĢ siħ w zasadzie pozycjami ekologicznymi. Prbuje on leŇ na podstawie
materiaþw zebranych za gruncie tych nauk wysnuę pewne wnioski teoretyczne dla ekologii
ludzkiej.
Z etnografii wiele dowiadujemy siħ o wartoĻciach przestrzennych ludw na rŇnych
szczeblach cywilizacji, o wartoĻciach zespoþw rodzinnych, rŇnych gromad, plemion, narodw,
grup religijnych a takŇe klas spoþecznych, poznajemy tu rŇne zasady dziedziczenia rl
spoþecznych wraz z pozycjami ekologicznymi, zmiany tych zasad, zmiany sposobw wþadania
wartoĻciami przestrzennymi. MoŇemy teŇ obserwowaę na podstawie tych materiaþw rozwj
normatywnej regulacji stosunkw sĢsiedzkich pomiħdzy zespoþami rodzinnymi, rozwj
wspþpracy w obronie przed zagroŇeniami zewnħtrznymi wsplnych wartoĻci przestrzennych,
tworzenie niĢ grup nadrzħdnych wþadajĢcych szerszym terytorium.
Znaniecki rozwija m.in. koncepcjħ struktury grup ze wzglħdu na stosunek do wartoĻci
przestrzennych. WĻrd tych grup wyrŇnia zespoþy lokalne i zespoþy ponadlokalne. Pierwsze-
stojĢce ponad zespoþami rodzinnymi charakteryzujĢ siħ posiadaniem wsplnego terytorium
(miejsca okazjonalnych spotkaı) i osobistymi kontaktami, drugie - takie jak koĻciþ, paıstwo,
nard, zwiĢzek klasowy - majĢ takŇe swoje wsplne terytoria i miejsca przestrzennego skupienia
lecz odrŇniajĢ siħ tym od lokalnych, Ňe obejmujĢ wiele podgrup lokalnych a okazjonalne ich
skupienia nic majĢ charakteru bezpoĻrednich spotkaı ogþu czþonkw lecz dokonujĢ siħ w
sposb poĻredni, przez ludzi i instytucje poĻredniczĢce miħdzy indywidualnymi czþonkami a
osobami lub zespoþami centralnymi reprezentujĢcymi szerszĢ grupħ jako caþoĻę.
Znaniecki podkreĻla, Ňe pozycja ekologiczna jednostki w zespole rodzinnym musi ulec
pewnym ograniczeniom w zwiĢzku z rozwojem rl ponadrodzinnych w ramach zespoþw
lokalnych. Zespoþy lokalne tworzĢ przewaŇnie specjalne miejsca, w ktrych czþonkowie tych
zespoþw majĢ zapewnione bezpieczeıstwo pozycji ekologicznej w czasie speþniania funkcji
zwiĢzanych z czþonkostwem w zespole lokalnym. W tym celu powstajĢ na przykþad budowle
publiczne, drogi publiczne, chronione przez zespoþy lokalne. IstniejĢ leŇ, pewne zasady
dziaþajĢce na styku zespoþw lokalnych, poruszania siħ miħdzy zespoþami, przebywania obcych
na terytorium zespoþu. Obcy wystħpujĢ zwykle w okreĻlonych rolach - jako goĻcie, jako
reprezentanci nadrzħdnych zespoþw itp. Grupy ponadlokalne tworzĢ szersze zþoŇone systemy.
Ich istnienie warunkuje pozycje ekologiczne jednostek w szerszym znaczeniu i wpþywa na
pozycje ekologiczne w skali lokalnej.
W ujħciach klasycznej ekologii szkoþy chicagowskiej to co Znaniecki nazywa pozycjami
ekologicznymi wyraŇa siħ w strefach zakreĻlonych na mapie. PrzewaŇnie nic uwzglħdnia siħ tu
moŇliwoĻci ogromnego zrŇnicowania tych pozycji i wzajemnego nakþadania siħ na siebie
rŇnych pozycji, zaleŇnie od tego jakie wartoĻci przestrzenne bierze siħ pod uwagħ. Pozycje
narodowe, klasowe, religijne mogĢ siħ krzyŇowaę i nie daę siħ oddzielię w przestrzeni.
Wedþug F. Znanieckiego w ramach grup ponadlokalnych szczeglnĢ rolħ odgrywa
paıstwo. Ma ono wþadzħ nad wszystkimi przestrzeniami dajĢcymi siħ geograficznie
umiejscowię w ramach pewnego terytorium tj. nad siedzibami rodzinnymi, oĻrodkami
lokalnymi, nad ich miejscami zebraı itp. Ma to miejsce przewaŇnie niezaleŇnie od tego czy
wytwarzanie siħ rŇnych wartoĻci przestrzennych wynika z dziaþalnoĻci paıstwa czy innych
zespoþw. Paıstwo na ogþ siara siħ uzaleŇnię pozycje ekologiczne od siebie. Ta tendencja jest
szczeglnie silna w paıstwie typu totalnego.
Strona | 181
Wþodzimierz Mirowski
Koncepcja szkoþy chicagowskiej a koncepcja
ekologii F. Znanieckiego
Paıstwo rozwija teŇ role paıstwowe, z ktrymi þĢczĢ siħ okreĻlone pozycje ekologiczne,
kosztem rl w mniejszych zespoþach, paıstwo ŇĢda teŇ udostħpnienia swych funkcjonariuszom
dla kontroli wszystkich wartoĻci przestrzennych na swym terytorium. DĢŇĢc do przezwyciħŇenia
zaleŇnoĻci ekologicznej jednostek od grup lokalnych paıstwo zwykle rozbudowuje system
drg, Ļrodki komunikacji, ktre stara siħ utrzymaę pod swojĢ kontrolĢ. Paıstwo totalne, takie
jak faszystowskie Niemcy, czy ZSRR dĢŇyþo do wyþĢcznoĻci w wyznaczaniu pozycji
ekologicznej obywateli, w regulacji ich rozmieszczenia na swym terytorium, ich ruchliwoĻci.
Znaniecki zaznacza jednak, iŇ w nowoŇytnym Ļwiecie sĢ siþy niezgodne z tendencjami
paıstw jako grup terytorialnych. Zwraca uwagħ na to, Ňe wytwarzajĢ siħ dziaþania spoþeczne
dla ktrych bliskoĻę przestrzenna nie ma istotnego znaczenia. RozwijajĢ siħ teŇ waŇne,
wpþywowe role spoþeczne w ktrych pozycja ekologiczna moŇe byę dowolna i dowolnie
zmieniana. Znaniecki þĢczy to z tworzeniem siħ nowej rzeczywistoĻci duchowej, w ktrej ludzie
uczestniczĢ niezaleŇnie od swego rozmieszczenia. W zakoıczeniu omawianej pracy F.
Znaniecki pisze:
á... samo istnienie paıstw dĢŇĢcych do absolutnej wþadzy nad swymi terytoriami, do
bezwzglħdnej regulacji ekologicznej caþej ludnoĻci i caþkowitej samowystarczalnoĻci
materialnej, jest wynikiem dziaþania pewnych siþ duchowych i Ňadna integracja bytu
materialnego paıstwa, Ňadne zamykanie granic przed materialnym przenikaniem ludzi i rzeczy
nic moŇe uchronię samych tych siþ paıstwowo twrczych przed wpþywem innych siþ
duchowych, ktre dziaþanie ich mogħ nie tylko zneutralizowaę, lecz odwrcię ku innym
zadaniomÑ
5
Znaniecki jawi siħ tu jako przeciwnik silnego a zwþaszcza totalitarnego paıstwa. DziĻ po
upþywie przeszþo pl wieku od napisania tych sþw uderza ich aktualnoĻę. Upadek systemw
totalitarnych, ktry obserwujemy w ostatnich lalach wokþ nas, potwierdza sþusznoĻę
przewidywaı Znanieckiego. Jego koncepcje teoretyczne dotyczĢce ekologii ludzkiej majĢ w
zestawieniu z koncepcjami klasycznej chicagowskiej szkoþy ekologicznej przede wszystkim tħ
przewagħ, Ňe obejmujĢ nie tylko rzeczywistoĻę miast czy regionw, ale siħgajĢ szerzej do
struktur ponadlokalnych. Ponadto dotyczĢ w znacznie wiħkszym stopniu problematyki
humanistycznej, tj. znaczenia i wartoĻci przestrzeni dla jednostki czy grupy spoþecznej i dla
stosunkw miħdzyludzkich.
W naszej rzeczywistoĻci, gdzie staramy siħ obecnie przezwyciħŇyę szereg pozostaþoĻci po
paıstwie totalitarnym, tworzyę nowe prawa, nowĢ administracjħ, nowe formy wþadania
przestrzeniĢ - koncepcje Znanieckiego stanowiĢ zachħtħ do mobilizacji tych siþ spoþecznych i,
jak mwiþ Znaniecki, áduchowychÑ, ktre umoŇliwiajĢ zwrcenie energii spoþecznej w
kierunku tworzenia nowoczesnych, demokratycznych form Ňycia spoþecznego w naszym kraju.
Omawiane tu zagadnienia, gþwnie w oparciu o pracħ Znanieckiego poĻwiħconĢ
podstawom socjologicznym ekologii ludzkiej, ktra to praca nie stanowi systematycznego
wykþadu teorii lecz raczej szkic koncepcyjny, nabierajĢ aktualnoĻci takŇe dla studiw miejskich,
choę nic ograniczajĢ siħ one tylko do problematyki z zakresu socjologii miasta w tradycyjnym
ujħciu.
5
F. Znaniecki, áSocjologiczne podstawy ekologii ludzkiejÑ, w: áRuch Prawniczy, Ekonomiczny i
SocjologicznyÑ, Poznaı 1938, z. 1.
Strona | 182
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

  • zanotowane.pl
  • doc.pisz.pl
  • pdf.pisz.pl
  • styleman.xlx.pl

    		•